نحوه مواجهه و مقابله مردم و حکومت با بیماری های واگیر در عصر قاجار

نحوه مواجهه و مقابله مردم و حکومت با بیماری های واگیر در عصر قاجار   

با رجوع به کتب خاطرات و اسنادی که از دوره قاجار برجای مانده می توان پی برد که مردم و حکومت قاجاریه در مواجهه و مقابله با بیماری های واگیردار مانند انواع تب، وبا، طاعون و ... چه عکس العملی  از خود نشان می دادند که در ذیل به چند مورد آنها اشاره می گردد: 

1) احتشام السطنه از درباریان عصر قاجار درباره نحوه مواجهه با بیماری واگیردار وبا در کتاب خاطراتس اورده است که « بدون هیچ گونه اقدامی همه اعم از شاه و مردم هیچ یک هدف معینی ندارند و مقصد خویش را نمی‌شناسند».

گرترود بل سیاح انگلیسی در کتابش به نام تصویرهایی از ایران درباره نحوه مواجهه مردم  و حکومت با بیماری واگیر وبا که در سال 1309 تهران و سایر شهرها را در بر گرفته بود می گوید: «قرنطینه سهل‌انگارانه‌ای بر تهران و ناحیه آلوده ایجاد شد... افراد خوشبین سر تکان می‌دادند و زیر لب می‌گفتند تهران مصون خواهد ماند، محال است به تهران برسد... و سرانجام در یک لحظه راه دریای خزر را تصرف کرد و همچون متخصص جنگی زیرکی شهر را در حلقه محاصره خود گرفت. آنگاه مردم نفس‌ها را در سینه حبس و آرزو کردند دوره بی‌تکلیفی پایان یافته و روز چاره‌ناپذیر فرا رسد».

 کنت دو گوبینو سیاح فرانسوی که از نزدیک شاهد بیماری واگیر وبا در عصر ناصرالدین شاه قاجار بوده درباره مواجهه  مردم، شاه و درباریان با این بیماری خطرناک و همه گیر می نویسد:« در تهران آماری برای تعیین شمار بیماران وجود ندارد مع ذلک من تصور می‌نمایم که بیش از یک‌سوم سکنه شهر تهران بر اثر وبا مردند... اصول قرنطینه که حتی در اعصار قدیم هم معمول بوده در این کشور(ایران) معمول نیست و به همین جهت یک بیماری مسری به سرعت برق در اطراف کشور منتشر می‌گردد».

با بررسی اسناد دوره قاجار گزارشات مهمی از نحوه مواجهه و مقابله حکومت قاجار با بیماری های واگیر دار بدست می آید. در سال 1252هجری قمری  که در ایران وبای سختی آمده بود مردم به محمدشاه قاجار نامه نوشتند که « قبل از ناخوشی همه خلق و رعایای مملکت امیدوار بودند که حافظ مردم  دولت است، زیرا احتیاج کل به دربخانه است پس اهل دربخانه باید کسانی باشند که از عهده مهمات این مملکت برآیند و تدبیر  روش بینی داشته باشند. لیکن در این مصیبت خلاف آن رفتار به ظهور رسید. اهل درب خانه پراکنده و متفرق شدند و امورات لازم را به تعویق انداختند... و از این روست که امروز در پایتخت شکایت است و کار مردم به فقر وهلاکت کشیده است.

شاهان و درباریان هنگام شیوه بیماری های واگیر دار اغلب مواقع بدون این که به فکر چاره ای برای حل بحران باشند فرار را بر قرار ترجیح می دادند طبق گفته های اعتماد السلطنه در سال 1260- 1263هجری قمری بار دیگر بیماری واگیردار وبا در تهران شیوع گسترده ای یافت«شاه با خواصش به لواسان رفت و در شهر تعداد زیادی بر اثر بیماری تلف شدند».     

جیمز فریزر سیاح اروپائی که در سال 1237هجری قمری همزمان با شیوع وبا در شیراز حضور داشته نحوه مواجهه و مقابله مردم با این بیماری مهلک و خطرناک را این گونه تشریح می کند: «...بسیاری از مردم این گونه پنداشتند که محافظت از آنان از وبا میتوان مصرف مشروبات باشد لذا خود را حریصانه مست می کردند و تحت تاثیر آن با جارو جنجال به خیابانها می ریختند در حالی که تعدادی نیز از نتیجه افراط در مشروب جسور می شدند و حریف قابل لمسی را در برابر خود مجسم می کردند و وحشیانه با صدای بلند داد می زدند که بیماری کجاست، بگذارید این ناخوشی وحشتناک خود را نشان دهد تا با او بجنگیم و او را از پای در آوریم». 

از مجموع گزارشات فوق در زمینه مواجهه مردم و حکومت با بیماری های واگیر دار این چنین میتوان استنباط کرد که:

اولاً شاهان و کارگزاران قاجار با این که هر سال بطور متوالی شاهد بیماری های واگیر دار در کشور بودند با بی توجهی و سهل انگاری هرگز به فکر چاره اندیشی اساسی برای حل معضل نبودند.

دوماً مردم به خاطر نبود امکانات بهداشتی و  عدم رعایت بهداشت فردی، قربانیان اصلی بیماری های واگیردار بودند.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره بیماری های واگیردار در عصر قاجار میتوان به کتب و مقالات ذیل رجوع گردد:

1. مقاله «بررسی و تحلیل پراکندگی بیماری های وبا و طاعون در ایران و تاثیر آنها بر گسترش بحرانهای اجتماعی1210- 1264ه.ق» نوشته دکتر علی اکبر جعفری و نسرین فروغی 

2. مقاله «تاثیر اجتماعی و اقتصادی بیماری وبا در دوره قاجار » نوشته هما ناطق

3 کتاب «مصیبت وبا و بلای حکومت ایران» نوشته هما ناطق

4. کتاب «مواجهه طبابت بومی با بیماری های وبا و طاعون در ایران» نوشته مصطفی کریم خان زند

3.  کتاب «سلامت مردم ایران در دوره قاجار » نوشته ویلم فلور